Associazione Culturale Noste Reis - Lingua e cultura del Piemonte

N'àuta lession ëd notomìa

Iv arcòrde 'd lòn ch'i l'avìo parlà lession fà?
A l'é amportant ch'i sapie i nòm ëd le part dël còrp an piemontèis. Na bela partìa 'd nòm i l'eve già amprendula: àora av manca mach pi 'd conòss-ne dontrè d'àuti.

Donca: i seve lòn ch'a l'é 'l còl e 'dcò lòn ch'a l'é
'l cupiss; sota a-i é da na part ël cassiòt e da l'àutra la schin-a. Al sènter ëd lë stòmi a-i é l'amburì;
le gambe as plego a la mira dlë snoj (o gënoj).
Ij dìj dël pe a l'han nen ëd nòm, gavà dël dilon e dël dilin. Antrames j'òrgo intern, i l'oma 'l cheur, ël sërvel, ël fìdich (ch'a l'é col ëd j'òmo, ch'as peul nen confond-se con la fricassà, cola dle bes-ce)
e via fòrt.

Ël rastel dla schin-a as peul ëdcò ciamesse filon dla schin-a: "spin-a dorsal", coma ch'a dis caidun, a fiàira l'italian.

Fé d'atension: se al ristorant i ciame un piat ëd fìdich (e nen ëd fricassà) av pijo pr'un canìbal.

Pijeve varda!

Vocabolari

dontrè = qualche
partìa = gruppo, partita (anche sportiva)
dontrè d'àutri = alcuni altri
àora = adesso
cupiss = nuca
cassiòt = cassa toracica
schin-a = schiena
sènter = centro
amburì = ombelico
a la mira = all'altezza
snoj / gënoj = ginocchio
dilon = alluce
dilin = mignolo (del piede)
antrames = tra, in mezzo
òrgo = organo (anche strumento musicale)
va dé via l'òrgo! = vai al diavolo!
sërvel = cervello
fìdich = fegato (degli esseri umani)
fricassà = fegato (degli animali)
fiairé (caicòs) = puzzare (di qualcosa)
fiàira = puzza
pijesse varda = fare (molta) attenzione

Edoard Calvo

E. Calvo a l'é stàit un dij mej ëscritor piemontèis ëd sempe. A l'era nàit dël 1773 a Turin da na famija d'adoss monfrin-a, e a l'era stàit anciarmà da la literatura fin-a da la prima età masnà.

A l'avrìa vorsusse dediché a le litre, ma sò pare, ch'a l'era un médich, a l'ha forsalo a studié
medzin-a. Calvo a l'ha riessù bin an sua profession: la fama ch'a l'é fasse a l'ha compagnalo ben dëdlà 'd soa mòrt. Ma ancheuj nojàutri i lo arcordoma për soa poesìa e sò amor për la lenga piemontèisa, che chiel a l'é stàit un dij prim a deje na fiusa total e completa: an efet E. Calvo a fasìa part ëd col moviment d'inteletuaj ch'a sugnavo 'd fé 'd nòst idiòma na lenga dë stat; la burian-a dl'Arvolussion fransèisa a l'é dëscadnasse franch ant ël mentre che 'l debat an sl' ufisialission dël piemontèis a l'era dventà bin serios. Apress, j'inteletuaj piemontèis a son virasse viaman pi anver la coltura italian-a (armanch fin-a al Neuvsent, sécol ch'a l'ha vëddù l'arnàssita 'd nòsta coltura).

Edoard Calvo a l'ha scrivù 'd poesìe satìe 'd patriotism piemontèis, malinconìa, amor ëd la natura e tenerëssa uman-a. A l'é mòrt, an soagnand ij malavi 'd colera dl'ospidal turinèis ëd San Gioann (ch'a l'han tacaje 'l mòrb).
Antrames soe euvre, scrite ant un piemontèis fiamengh, i podoma arcordé le Fàule Moraj - sò ciadeuvra -, la Petission dij Can, l' Artaban Bastonà, l' Òda an sla Vita 'd Campagna; le Folìe Religiose e l' Epitalam an onor ëd Teobalda Turinet, anté che'l giovo poeta a fortiss pien d'orgheuj:

"voi i savì (=seve) ch'a l'é mia mòda
'd parlé sempe piemontèis!
Ognidun an sò vilage
dev spieghesse an sò langage".

A l'avìa mach trantun agn cand ël destin a l'ha portass-lo via.

Vocabolari

un dij mej ëscritor = uno dei migliori scrittori
nàit / nà = nato
adoss (femm.) = sorgente, origine
monfrin = del Monferrato
anciarmé = affascinare
età masnà / pcinità = infanzia
medzin-a = scienza medica (da non confondere con meisin-a = medicina, farmaco)
riesse = riuscire
dëdlà 'd soa mòrt = oltre la sua morte
sugné (mi i seugno / nojàuti i sugnoma) = sognare
burina-a = tempesta
arvolussion = rivoluzione
ant ël mentre = nel momento
debat = dibattito
dventé = diventare
serios = serio
apress = dopo
viresse = girarsi, rivolgersi
viaman pì = sempre più
anver(s) = verso
armanch / almanch = almeno
arnàssita = rinascita
satì = denso, pregno
a l'han tacaje = gli hanno attaccato
antrames = tra
euvra = opera
fiamengh = bellissimo
fàula = fiaba
ciadeuvra (masch. e femm.) = capolavoro
òda = ode
folìa = follia
epitalam = epitalamio
fortì = affermare (con forza)
orgheuj = orgoglio
langage / lengage = lingua, linguaggio
a l'ha portass-lo via = se l'è portato via

1. Il piemontese ha una specifica tendenza alla sincope delle vocali non accentate: questo si verifica specialmente nei casi di verbi uniti a pronomi complemento.

Gli imperativi della prima coniugazione, per esempio, perdono la vocale finale:

agiuta! (aiuta!), ma: agiut-me! (aiutami!)
canta na canson! (canta una canzone!), ma: cant-me na canson! (cantami una canzone!)

Nel caso di un accumulo di desinenze che renderebbe impossibile la pronuncia si fa ricorso ad una ë d'appoggio:

càntëmne doe! (cantamene due!), vend-me! (vendimi!), vèndëmne! (vendimene!)

2. Alcuni participi passati, a contatto con i pronomi complemento, cambiano forma.
Ad esempio fàit diventa fa+pron. complemento. Così i l'hai fait (ho fatto), ma: i l'hai falo (l'ho fatto)

Analogamente,

dàit diventa da. Es. i l’hai dàit (ho dato), ma: i l’hai dalo (l’ho dato)
dit diventa di. Es. i l'hai dit (ho detto), ma: i l'hai dilo (l'ho detto)
stàit diventa sta. Es. i son stàit a Milan (sono stato a Milano), ma: i-i son stàje (ci sono stato)
andàit diventa andà. Es. i son andàit a Bra (sono andato a Bra), ma: i-i son andàje (ci sono andato)

1. Edoard Calvo a l'era nàit a Turin.
2. Anté a l'avìa passà soa età masnà?
3. An part a Turin, an part ant ël Monfrà.
4. Lòn ch'a l'ha scrivù?
5. Vàire euvre, dont le Fàule Moraj a son le pì conossùe.

1. Cantami una bella canzone.
2. Cosa ti sei fatto?
3. Non mi sono fatto nulla!
4. Proprio (=franch) nulla?
5. Non ti ho detto di andare a casa!